Tarih boyunca ev sahipliği yaptığı medeniyetlerin kültürel birikimlerinin izlerini İstanbul’un her köşesinde bulmak mümkün. Bu izlerden günümüze taşınanların başında ise çeşmeler geliyor. İstanbul’un çeşmelerini İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Agâh Tarkan Okçuoğlu anlattı.

İstanbul’da gerek sur içinde gerekse sur dışında, neredeyse her sokakta bir çeşmeye rastlayabiliriz. Sayıları çok az olmakla beraber Fatih devrinde inşa edilmeye başlanan çeşmeler, Cumhuriyet’in başlangıcına kadar her devirde hayır eserleri olarak inşa edildi. Prof. Dr. Okçuoğlu, bu çeşmelerin büyük bir bölümünün bir duvara iliştirilen tek cepheli çeşmeler olduğunu belirtti.

Prof. Dr. Okçuoğlu, “Saray ve konakların iç mekânlarındaki duvarlarda ve bazen pencere içlerine yerleştirilmiş çeşmeler de vardır.  Örneğin, Topkapı Sarayı’ndaki III. Murad Has Odası, Çeşmeli Sofa, Sünnet Odası günümüze kadar gelebilmiş en zengin örnekleri barındırır. ” dedi. Mütevazı ölçekteki duvar çeşmelerinin dışında İstanbul’da anıtsal değere sahip olan diğer su yapıları meydan çeşmeleri ve sebillerdir. Prof. Dr. Okçuoğlu, “Bunlar bazen bileşik olarak da tasarlanır. Çeşme mimarisi içinde meydan çeşmeleri pek çok açıdan kent tasarımına önemli katkı yaparlar.” diye konuştu.  

Topkapı Sarayı 3. Murat Has Odası

“Çeşmeler Bir Meydan Kültürü Oluşturdu”

Meydan çeşmelerinin bazen iskele başlarına bazen kentin açık mekânlarına inşa edilerek kenti mimari açıdan şenlendirdiğini belirten Prof. Dr. Okçuoğlu, “Çeşmeler, etraflarında irili ufaklı meydanlarda toplanma alanları oluşturuyordu. Bu tür çeşmeler aslında hali hazırda var olan meydanlara yapılmadı. Bunların etrafında zamanla kendiliğinden bir meydan kültürü oluştu. İstanbul’un meydan çeşmelerini örneğin Roma’daki çeşmelerden ayıran özellik budur. Kısaca, meydan çeşmelerinin kentin fiziksel gelişimine en önemli katkılarından biri yeni bir kamusal alan yaratmasıdır.” şeklinde konuştu.  

Ayasofya meydanındaki III. Ahmed Çeşmesi ve sebili o güne kadar uygulanan çeşme tipolojilerinden farklı olarak, küçük bir köşkle karşılaştırılabilecek kadar abidevi boyutlarda, taştan ve dört cepheli olarak tasarlanmıştır. Aynı padişahın vakfından yapılan ikinci bir meydan çeşmesi Üsküdar’daki iskele meydanını tanımlar. Tamamen mermerle inşa edilen yapıda, öncekinden farklı olarak köşe sebilleri yoktur ve süslemesi de daha sakin tutulmuştur. 1732’de yapılan Tophane Meydan Çeşmesi, tamamen mermer yapısı ve süslemeleriyle dikkat çeker.

Tophane Meydan Çeşmesi

“Azapkapı’daki Çeşme Kent Mekânına Önemli Bir Katkıdır”

Çeşmelerin süslemelerine dikkat çeken Prof. Dr. Okçuoğlu, “Cephelerindeki alçak kabartma teknikte yapılan meyve çanakları bu devrin yeni süsleme üslubunu sergiler. Yan yana kemercikler içine yerleştirilmiş farklı biçimlerdeki kâselerin içindeki türlü türlü meyveler cennet meyvelerini, çeşmenin kendisi de cennet köşklerini çağrıştırır. Bu tarz süslemeler, Hindistan’daki Babür yapılarındaki ‘çinihane’ olarak adlandırılan süsleme biçiminin İstanbul’daki versiyonlarıdır. 18. yüzyıldan itibaren gravür veya tuval resimlerinde, iskeleye bağlı meydanı belirleyen bu çeşmenin etrafındaki kalabalık çarşı dokusu dikkat çeker. 1733 yılında, I. Mahmud’un annesi Saliha Sultan’ın Galata bölgesinde Azapkapı’da inşa ettirdiği çeşme-sebil de hareketli cephesi ve yoğun süslemeleriyle kent mekânına önemli bir katkıdır.” dedi.  

Galata Kulesi’nin hemen dibindeki Bereketzade duvar çeşmesi ve Tophane’ye inen Kadiriler Yokuşu’nun üzerindeki mermer duvar çeşmeleri bu kabartma meyve ve çiçek süslemelerini tekrarlar.

İstanbul’daki en ilginç çeşmelerden birinin de boyutları ve üzerini örten sundurmayla atipik bir görüntü sergileyen Beykoz İshak Ağa Çeşmesi olduğunu belirten Prof. Dr. Okçuoğlu, “18. yüzyıla ait son örnek olarak, farklı bir tipolojiyle İstanbul’un mimari ortamını şenlendiren bir başka yapıdan bahsedebilirim. III. Ahmed’in kızı Esma Sultan’ın yaptırdığı Kadırga’daki 1782 tarihli bu çeşmenin üzeri namazgâh olarak tasarlanmıştır. Bu haliyle Kadırga’daki sevimli bir meydanın merkezini belirler.” ifadelerini kullandı.  

Alman Çeşmesi

Cumhuriyet öncesindeki son anıtsal çeşme, Sultanahmet semtinde, At Meydanı’ndaki Alman Çeşmesi’dir. Bu çeşmeyi son Alman İmparatoru ve Prusya Kralı II. Wilhem, II. Abdülhamid’in cülus töreni için hediye etmiştir. Tasarım ilhamını Bizans mimarlığından alan bu çeşmenin mozaiklerle süslü kubbesinin içine her iki hükümdarın da armaları işlidir. 

Meydan çeşmelerinin ve diğer çeşmelerin İstanbul’un fiziki çevresinin oluşumunda önemli katkıları olduğunu ifade eden Prof. Dr. Okçuoğlu, “Bir kısmı anıtsal görünümleri ve süslemeleriyle tek başına dikilmiş benzersiz anıt yapılardır. Bir kısmı da, örneğin Tophane’deki Kılıç Ali Paşa ve Direklerarası’ndaki Damad İbrahim Paşa Külliyesi’ndeki gibi yapı topluluğunun köşesine yerleştirilmiştir.  Bunun yanında, sayısız duvar çeşmesi bir yokuş başında veya bir ağacın gölgesinde kent mekânına sevimli bir estetikle katılır. Bazıları çevrelerini geniş meydanlar olarak tanımlarken, diğerleri küçük sohbet köşeleri oluşturur.” dedi.  

Sözü edilen su yapılarının neredeyse hepsi, kitabeleriyle yaptıran kişiye küçük bir methiye ve dualar eşliğinde yazılı kanıtlar olarak tarihe geçer. Kitabelerdeki hatlar, manzum şiirler, önemli hattat ve şairlerinin isimleri edebiyat tarihi için de önemlidir. Günümüzde işlevlerini büyük ölçüde yitirmiş olan çeşmelerin bir kısmı restorasyonlar yapılarak şehre yeniden kazandırılıyor ve tarihin korunması için önemli bir yer tutuyor.